Het is moeilijk voor te stellen dat Ruud Zonneveld crimineel geld witwast. Hij is een ‘nette spaarder’, zegt hij zelf, die zijn salaris niet in crypto of in contanten steekt maar op de bank bewaart - ING, in zijn geval. Hij begrijpt dan ook niet waarom zijn vrouw en hij achtereenvolgens bericht hebben gekregen van ING. Of ze willen vertellen hoeveel vermogen ze in totaal hebben. En waarom heeft Ruud het afgelopen jaar duizenden euro’s betaald aan de Albert Heijn bij hem in de buurt? (Het antwoord: boodschappen.)

Als Ruud niet voldoende antwoord geeft op de vragen van ING, kan dat ‘gevolgen hebben voor de bankrelatie’, waarschuwt de bank. Ruud vreest dat hij geen klant mag blijven. Daarom stuurt hij de informatie waar ING om vraagt, ook al vindt hij het ‘belachelijk’ dat hij zo wordt doorgelicht. ‘Ik vind het een hele vreemde gang van zaken zoals de ING met de klant omgaat,’ zegt hij.

ING, Rabobank, ABN Amro, enzovoort: elke bank surveilleert

Ruud is niet alleen. Radar sprak verschillende klanten die tegen witwascontroles van hun banken aanliepen. (Hun verhalen zie je hierboven; de reacties van ING, bunq en SNS kun je hier lezen.)

Elke bank is namelijk verplicht om de transacties van haar klanten te controleren, om witwassen en financiering van terrorisme tegen te gaan. Als een bank een transactie ‘ongebruikelijk’ vindt, dan kan ze de klant om verantwoording vragen, zoals bij Ruud. De bank meldt de in haar ogen ongebruikelijke transacties ook bij de Financial Intelligence Unit, die onder het ministerie van Justitie valt. De FIU beslist of een transactie verdacht genoeg is om door te spelen aan de politie. 

De bank mag ondertussen zelf beslissen of ze de klant met de ongebruikelijke transactie nog wel betrouwbaar vindt. Zo niet, dan kan de rekening geblokkeerd worden of de klant zelfs helemaal weggestuurd. (Al kan de bank particuliere klanten niet zomaar wegsturen, omdat iedereen recht heeft op een zogenaamde ‘basisbetaalrekening’.) 

Zo werkt gezamenlijke monitoring

Het kabinet wil deze praktijk uitbreiden. Als banken samen de transacties van hun klanten monitoren, dan pakken ze ook criminelen die rekeningen hebben bij meerdere banken, is de gedachte. Het wetsvoorstel ‘plan van aanpak witwassen’ geeft banken daarom de optie om de transacties van hun klanten gezamenlijk te controleren. 

TMNL kijkt mee vanaf 100 euro

Daarvoor hebben de vijf grootste banken een aparte bv opgezet: Transactiemonitoring Nederland (TMNL). TMNL zou alle transacties boven de 100 euro verzamelen om ongebruikelijke patronen te ontdekken. Als TMNL bijvoorbeeld vindt dat een klant iets geks doet met zijn ABN Amro-rekening én zijn ING-rekening, dan geeft TMNL beide banken een signaal om de klant door te lichten. Als de klant zich volgens de banken niet kan verantwoorden, wordt de zaak doorgestuurd naar de Financial Intelligence Unit.

De Nederlandse Vereniging van Banken is voorstander van het wetsvoorstel. De NVB denkt dat banken hun bonafide klanten minder vaak hoeven te ondervragen over bepaalde transacties, omdat TMNL valse alarmen beter kan onderscheiden van echte shady business dan banken dat individueel kunnen. De NVB wijst er bovendien op dat TMNL alleen ‘gepseudonimiseerde’ data krijgt: het ontvangt enkel versleutelde persoonsgegevens van klanten, dus TMNL-medewerkers zien bijvoorbeeld geen namen.

Kritiek op wetsvoorstel: 'massasurveilance'

Privacywaakhond Autoriteit Persoonsgegevens (AP) is echter zeer kritisch op het wetsvoorstel. De AP ‘ziet een vorm van massasurveillance die kan leiden tot uitsluiting en waarbij risico’s op discriminatie kunnen ontstaan.’ Ook de stichting Privacy First heeft grote bezwaren. Directeur Godaya Komen stelt: ‘Er zullen ongetwijfeld kleine voordelen zijn in het oppakken van de boeven, maar het gaat echt ten koste van een groot deel van de bevolking die in de gaten wordt gehouden.’

De AP en Privacy First zien niet alleen problemen in gezamenlijke transactiemonitoring, maar ook in een ander onderdeel van het wetsvoorstel: de navraagplicht. Banken zouden de plicht krijgen om bij elkaar navraag te doen over klanten die ze onbetrouwbaar vinden lijken. 

Zo werkt de navraagplicht voor banken

Een bank, bijvoorbeeld ABN Amro, maakt een ‘risicoprofiel’ van jou wanneer je klant wilt worden. ABN Amro vraagt zich af: hoe waarschijnlijk is het dat jij gaat witwassen? Als de bank je het stempel ‘hoog risico’ geeft, moet ze volgens het wetsvoorstel aan andere banken vragen of die ooit met jou te maken hebben gehad. Stel ABN Amro aan ING vragen stelt omdat jij klant wilt worden, en ING heeft je ooit heeft weggestuurd als klant omdat ze jou te ‘hoog risico’ vond, dan moet ING dat aan ABN Amro vertellen. De kans bestaat dat ABN Amro je dan óók weigert. 

Maar er zijn nog veel meer momenten dat er navraag over jou gedaan kan worden. Bijvoorbeeld als ABN Amro jouw risicoprofiel nog eens nakijkt als onderdeel van regelmatige checks, of als ABN Amro een transactie van jou ongebruikelijk vindt. En ING hoeft niet alleen antwoord te geven op de navraag als ze je ooit heeft weggestuurd, maar mogelijk ook wanneer ze je bankrekening eens heeft geblokkeerd of je een waarschuwingsbericht heeft gestuurd in het kader van witwascontroles. Als Ruud Zonneveld over wil stappen naar een andere bank, dan zou de navraagplicht dat dus moeilijker kunnen maken, vrezen experts, omdat zijn bank misschien moet vertellen dat hij ooit is doorgelicht. 

Zwarte lijsten door de navraagplicht?

Bovendien weet je niet precies waarom een bank je als ‘hoog risico’ bestempelt. De wettelijke normen daarvoor zijn namelijk ‘open en multi-interpretabel’, legt Fleur le Roy uit. Zij is als advocaat bij van Ardenne & Crince le Roy Advocaten gespecialiseerd in anti-witwaswetgeving. ‘Er is geen klip-en-klaar antwoord voor klanten op de vraag wanneer zij precies als hoog risico kunnen kwalificeren,’ stelt Le Roy. ‘De open normen kunnen ervoor zorgen dat instellingen ongewild verkeerde inschattingen maken. Dit kan desastreuze gevolgen hebben voor een (potentiële) klant, zoals discriminatie en onterechte uitsluiting, met mogelijk onomkeerbare financiële en reputatieschade tot gevolg. In de praktijk gebeurt dit al.’

Het risico dat banken gebruiken zullen maken van een zwarte lijst in het kader van de navraagplicht, noemt Le Roy ‘reëel’. Een zwarte lijst zou banken immers helpen om zo efficiënt mogelijk te controleren op witwassen. Ook Simon Lelieveldt, die tot twaalf jaar geleden hoofd toezicht was bij de NVB, vreest dat de navraagplicht zal leiden tot een ‘de facto zwarte lijst’ waardoor mensen worden buitengesloten. ‘Ik denk dat een hoop mensen bang zijn voor het monitoren dat in China gebeurt of in Duitsland door de Stasi gebeurde,’ stelt hij. ‘Daar moeten we niet terechtkomen.’

Hoe nu verder met het wetsvoorstel?

De Tweede Kamer is kritisch op het wetsvoorstel en heeft op 22 februari een lange lijst met vragen en bezwaren gestuurd naar minister Kaag van Financiën, de belangrijkste bewindspersoon achter de wet. Zij heeft al laten doorschemeren dat ze wil onderhandelen over bepaalde punten van de wet. De volledige reactie van het ministerie op de vragen van Radar valt hier te lezen.